Bu səhifəmizdə hamımızı maraqlandıran Dini mövzular vardır. Bunu biz DİNİ SÖHBƏTLƏR adlandırırıq. Burada Siz istədiyiniz mövzuları oxuya biləcəksiniz. Yox əgər istəyirsənizsə, Sizində yazılar bu səhifəmizdə dərc olunsun onda sadəcə olaraq, administratorluğa məktub yazın. admin@azeri-love.az Uzağı 2 gün sonra, Sizin mövzunuzda bu səhifəmizdə yer alacaqdır.
Dini əqidələrimizin əsaslarından biri də «İmamət» mövzusudur. İslam peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd səlləllahu ələyhi və Alihi və səlləm xalq üçün ilahi peyğəmbər olmaqla yanaşı, müsəlman ümməti üçün dahi rəhbər də sayılırdı.
Amma bütün ilahi peyğəmbərlər bir gün dünya ilə vidalaşdığı kimi, İslam peyğəmbəri də 63 il yaşayaraq 23 il peyğəmbərlikdən sonra vəfat etdi.
Hər bir ağıl və düşüncə sahibinin zehnində yaranmış sual bundan ibarətdir ki, İslam peyğəmbəri öz vəfatından sonra müsəlman ümmətinin rəhbərliyini kimin öhdəsinə qoymuş və bu ağır vəzifə üçün kimi tə'yin etmişdir?
Əhli-beyt məktəbinə mənsub olanların əqidəsi bu barədə aydındır və onlar bu məsələdə bir sıra möhkəm və tutarlı dəlillərə, əsaslanırlar.
İMAMƏTİN MƏ'NASI İmamət ərəb sözü olub, rəhbərlik mə'nasını daşıyır. Dini termində isə «İmamət» sözünü belə izah edirlir: «İmamət, peyğəmbər canişinliyi olub, dini və dünyəvi işlərdə xalqa rəhbərlik etmək və onları ziyanlı və azğın işlərdən çəkindirib doğru yola də'vət etmək deməkdir. Hamının da belə bir imama tabe olması vacib və zəruri sayılır.»
QUR'AN VƏ İMAMƏT Qur'ani-kərimin bir sıra ayələrinə nəzər saldıqda imamət və rəhbərliyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını körür və bununla da aşağıdakı nəticələri almaq olar:
1-Qur'ani-kərimin buyurduğuna görə, Allah təala İbrahim peyğəmbərə peyğəmbərlikdən sonra imamət məqamı vermişdir. Bu isə imamət məqamının böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir.[78]
2-İmamət və rəhbərlik iki qismə bölünür ki, onlardan biri hidayət, digəri isə küfr və azğınlıq rəhbərliklərindən ibarətdir.[79]
3-Qiyamət günü əməllərin hesabı üçün hər bir insan və hər bir millət öz imamı ilə birlikdə çağrılacaqdır.[80]
4-Allahın təqvalı və pərhizkar bəndələrinə imam olmaq mö'minlərin duasıdır. [81]
İMAMƏTİN LÜZUMU Qeyd etdiyimiz kimi, İslam peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd səlləllahu ələyhi və Alihi və səlləm 23 il peyğəmbərlikdən sonra vəfat edib, əbədi diyara köçdü.
Peyğəmbərimizin isə özündən sonra xalq üçün imam (rəhbər) tə'yin etməməsi heç bir ağıl və düşüncə ilə uyğun gəlmir.
Kiçik bir dəstəni başçısız və rəhbərsiz təsəvvür etmək mümkün olmadığı bir halda böyük İslam ümmətini rəhbərsiz fikirləşmək və onun üçün başçı tə'yin etməmək ağıl və məntiqlə uyğundurmu?
Bir gün İmam Sadiq əleyhissalamın şagirdlərindən biri olan Hişam ibni Həkəm, Bəsrə şəhərində yaşayan Mö'təzilə e'tiqadlı sünnü alimi Əmr ibn Übeydin evinə gəldi, amma Əmr onu tanımadı. hişam üzünü ona tutub soruşdu?
Nə üçün Allah sənə iki göz verib?
-Əmr ibni Übeyd: Onların vasitəsi ilə baxmağım üçün.
-hişam: Allah nə üçün iki qulağı xəlq etmişdir?
-Əmr inbi Übeyd: Onların vasitəsi ilə eşitmək üçün.
-Hişam: Allah nə üçün ağız və burun xəlq etmişdir?
-Əmr ibni Übeyd: Ağızla yemək, dadmaq və burunla iyləmək üçün.
Hişam: Allah nə üçün ürəyi xəlq etmişdir?
-Əmr ibni Übeyd: Bədən üzvlərinin fəaliyyətini tənzim etmək və onlara bir növ rəhbərlik etmək üçün.
Hişam ibni həkəm ayağa qalxaraq dedi: Ey Əmr! İnsanın bədən üzvləri üçün başçı qəbul edir, amma bu böyük ümmət üçün imam və rəhbəri qəbul etməyərək (həzrət Peyğəmbərin özündən sonra ümmətə rəhbər tə'yin etmədiyini iddia edirsən!?) [82]
Elə buna əsasən peyğəmbərdən sonra İslam ümməti üçün imam (rəhbər) tə'yin edilməsi və onun lüzumu hamı üçün aydın və aşkardır.
Bu haqda inadkarlıq edib ayrı sözlər danışanlar isə daha ətraflı fikirləşməli və məntiqə uyğun sözə tabe olmalıdırlar. Qur'ani-kərim bu haqda belə buyurur:
«Ey peyğəmbər! Müxtəlif sözlər eşidib onların ən yaxşısına tabe olanlara müjdə ver. »[83]
Bu isə məhz Allah kəlamıdır və Allah kəlamı istər əhli sünnət, istərsə də şiə tərəfindən qəbul olunmuş bir kəlamdır.
Buradan belə nəticə alırıq ki, Həzrət Peyğəmbər (s) özündən sonra ümmət üçün rəhbər və ya rəhbərlər tə'yin etmişdir. Bu rəhbərlərin kimlər olduğu barədə isə «Həzrət peyğəmbərin canişinləri» bəhsində söhbət açacağıq.
İMAMƏTİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Əhli-beyt məktəbinə görə imamətin bir neçə xüsusiyyəti vardır ki, onların bə'zisi aşağıdakılardan ibarətdir:
1-İmamın Allah tərəfindən tə'yin olunması:
Əhli sünnət e'tiqadının əksinə olaraq, Şiə məzhəbi imamın seçkilər (müsəlmanlar icması) yolu ilə deyil, məhz Allah tərəfindən tə'yin edilməsinə əqidə bəsləyir. Allah təalanın tə'yin etdiyi şəxs isə, peyğəmbərin (s) vasitəsi ilə xalqa çatdırılır. Həzrət Mühəmməd səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm öz həyatında dəfələrlə özündən sonra gələn imamları (rəhbərləri) ümmətə tanıtdırmış və bu mühüm işə tə'kid etmişdir.
2-İmamın ilahi biliklərə yiyələnməsi:
Həzrət peyğəmbər səlləllahu ələyhi və Alihi və səlləm ilahi biliklərə malik olduğu kimi, ondan sonra gələn ümmət rəhbəri də ilahi mənbələrlə rabitəli və xalqın ən bilicisi olmalıdır.
3-İmamın mə'sum olması:
Həzrət Peyğəmbərin günah və səhvlərdən mə'sum olması zəruri olduğu kimi, xalqa rəhbərlik edən imamın da mə'sum olması vacibdir. Əks təqdirdə, xalqın azğınlığa çəkilib hidayət yolundan kənarlaşması kimi acı nəticələr verə bilər. Nəticədə isə insanların hidayəti üçün göndərilmiş din və şəriət təhrif olub, öz dəyərini itirər.
4-İmamın ədalətli olması:
Xalqın İslam dininin də'vət etdiyi qanunlara riayət edib, cəmiyyətdə ədaləti bərpa etməsi, ədalətsiz imamın rəhbərliyi ilə mümkün deyildir.
5-İmamın xalqdan təmənnasız olması:
İlahi peyğəmbərlər öz vəzifələrinin əvəzində xalqdan bir şey istəmədikləri kimi, onların ardıcılları olan imamlar da öz rəhbərliyi üçün xalqdan heç bir şey istəməməli və öz ilahi risalətini təmənnasız olaraq yerinə yetirməlidir.
İMAMIN TƏ'YİN OLUNMASI İslam ümməti üçün rəhbərin lazımlığı çox aydın və aşkar bir məsələdir. Lakin əsas məsələ müsəlman millətləri üçün rəhbərin kim tərəfindən tə'yin olunmasıdır ki, bu haqda müsəlmanlar arasında iki növ əqidə mövcuddur.
Onlardan biri əhli-sünnət qardaşlarımıza aiddir ki, onlar islam ümməti üçün rəhbərin (xəlifənin) seçkilər və şura vasitəsi ilə tə'yin olunmasının tərəfdarıdır.
Digər əqidə isə Əhli-beyt məktəbi ardıcıllarına aiddir ki, onlar ümmət üçün rəhbərin yalnız Allah tərəfindən tə'yin olunmasını qəbul edir və məhz bu yolu ağıl və məntiqə uyğun hesab edirdilər.
Bu məktəbin əqidəsinə görə xalq tərəfindən seçilmiş rəhbər yalnız bir sıra zahiri işləri idarə edə bilər və xalqın ilahi rəhbərliyi heç vaxt şura və seçki vasitəsilə tə'yin ola bilməz.
Çünki belə bir üslubun tətbiqi, bir sıra xoşagəlməz işlərin yaranması və son dərəcə həyati olan vəzifənin təsadüfi şəxslərin əlinə düşməsinə səbəb ola bilər. Məsələn; xalq arasında böyük mənsəb sahibi olanlar, var-dövlət və qüdrət sahibləri çox asanlıqla bu ilahi rəhbərliyi ələ keçirib, xalqı və islam ümmətini Allahın dediyi kimi deyil, öz istəyi və nəzəri ilə idarə edə bilərlər.
Bu isə İslam şəriəti və ümməti üçün ən böyük təhlükədir.
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Əməvi və Əbbasi xilafətləri zamanı uzun müddətli bir siyasət nəticəsində xilafət və ilahi rəhəbrlik məsələsi sü'ni şəkildə dəyişdirilmiş, əvəzində isə padşahlıq, varislik və dünyəvilik əsasında hökm edən hökumətlərə gətirilmişdir.
İmamət və rəhbərlik məsələsi, həqiqətdə İslam peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd səlləllahu ələyhi və Alihi və səlləmin ümmət üzərində olan ilahi rəhbərliyinin davamıdır. Həzrət Peyğəmbərin (s) isə xalq tərəfindən deyil, yalnız Allah tərəfindən bu mühüm iş üçün tə'yin olunması hamıya aydındır.
Unutmaq olmaz ki, islam ümməti üçün rəhbərin şura və seçkilər vasitəsilə deyil, məhz Allah tərəfindən tə'yin olunması, məntiqlə uyğun gələn bir əqidədir.
İLAHİ RƏHBƏRİN VƏZİFƏLƏRİ İslam peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd səlləllahu əleyhi və Alihi və səlləmin canişini olan ilahi rəhbərlərin bir neçə vəzifəsi vardır ki, onlar aşağıdakılardan ibarətdir:
1-Qur'ani-kərimin mə'nalarını xalq üçün aydınlaşdırıb onlara aid olan məsələləri izah etmək;
2-Dini hökmləri xalqa çatdırıb, bəyan etmək;
3-Ümmət arasında e'tiqadi azğınlığın qarşısını almaq;
4-Öz sözləri və rəftarı ilə cəmiyyəti islah etmək və tərbiyələndirmək;
5-Cəmiyyətdə təhlükəsizlik, əminəmanlıq və ədaləti yaratmaq;
6-Düşmənlər qarşısında islamın sərhəd, sərvət və varlığını müdafiə etmək;[84]
Gördüyünüz kimi hər hansı bir ilahi rəhbərin boynunda belə ağır vəzifələr vardır. Bu vəzifələrin öhdəsindən gələn şəxsi, yalnız Allah-taala tə'yin edə bilər və adi camaat belə bir şəxsi tanıyıb onu özü üçün imam seçə bilməz.
Qeyd etdiyimiz vəzifələr ilk növbədə Həzrət Peyğəmbərin (s) öhdəsində olmuş və o həzrətdən sonra isə ilahi rəhbərlərə (imamlara) tapşırılmışdır. Lakin həzrət peyğəmbərimizin ayrı bir vəzifəsi də var idi ki, o vəzifə imamlara aid deyildir.
Həzrət Peyğəmbərin istisna olan bu vəzifəsi vəhy yolu ilə Allah göstərişlərini alıb ümmətə çatdırmaq və başqa sözlə desək, Allah izni ilə qanunvericilik ixtiyarına malik olması idi. İlahi rəhbərlərə (imamlara) isə vəhy olunmaz və yeni bir şəriət göndərilməz.
İMAMƏTƏ AİD AYƏ VƏ RƏVAYƏTLƏR İslam Peyğambərinin (s) canişinləri haqda bir çox ayə və rəvayətlər mövcuddur ki, burada onlardan bir neçəsini diqqətinizə çatdırırıq:
1-Maidə surəsi, ayə,55:
Allah təala bu ayədə buyurur:
«Şübhəsiz sizin rəhbəriniz Allah, Onun elçisi və iman gətirib namaz iqamə edən və ruku halında zəkat verənlərdir.»
Həzrət peyğəmbərimizin (s) səhabələrindən olan Əbuzər (r.ə) belə nəql edir:
«Bir gün Həzrət Peyğəmbər (s) camaatla birlikdə zöhr namazını qılarkən bir yoxsul məscidə daxil oldu. Heç kəs ona bir şey vərmədiyindən əllərini göyə qaldıraraq dedi: «İlahi! Şahid ol ki, mən sənin peyğəmbərinin məscidində kömək istədim, amma heç kəs mənə bir şey vermədi.
Elə bu vaxt namazda rükuya getmiş Həzrət Əli əleyhissalam barmağında olan üzüyü (almaq üçün) yoxsula uzatdı və o da üzüyü həzrət Əli əleyhissalamın barmağından çıxararaq getdi. Həzrət Peyğəmbər (s) bu səhnəni gördükdə əllərini qaldırıb belə dua etdi:...İlahi! Qardaşım Musa əleyhissalam Səndən özü üçün qardaşı harunu vəzir (və köməkçi) istədi. İlahi! Mən də sənin peyğəmbərin və seçilmiş bəndənəm.....Əhli-Beytimdən olan Əlini mənim üçün canişin, arxa və möhkəm dayaq qərar ver.
Əbuzər (r.ə) deyir: Həzrət Peyğəmbərin duası qurtarmamış Cəbrail əleyhissalam nazil olaraq bu ayəni (Nisa surəsinin 55-ci ayəsini) çatdırdı.»
Bu rəvayət təkcə şiələr tərəfindən deyil, həm də bir çox əhli sünnət alimləri tərəfindən nəql olunmuşdur.
Mərhum Əllamə Əmini (r.ə) nəql olunmuş hədisi özünün «Əl-ğədir» kitabında gətirmiş və onun 30-a yaxın sünnü alimi tərəfindən də nəql olunduğunu qeyd etmişdir ki, Təbərinin təfsiri, 6,165, İbni Kəsirin «Əlbidayətu vən-nəhayət», 7,357, İbni Həcərin «Əs-səvaiq, səh.25 və s... kitablar buna nümunə ola bilər.[85]
2-Nisa surəsi, 59:
Allah təala bu surədə belə göstəriş verir:
«Ey mö'minlər! Allaha, peyğəmbərə və əmr sahiblərinə itaət edin.»
«Cabir ibni Əbdullah Ənsari (r.ə) nəql edir ki, bu ayə Həzrət Peyğəmbərə (s) nazil olanda soruşdum: Ey Allahın elçisi! Biz Allahı və Onun peyğəmbərini tanıdıq, amma sizinlə yanaşı itaəti (vacib) olanların kim olduğunu bilmirik. Həzrət Peyqəmbər (s) cavabımda buyurdu:
«Ey Cabir! Onlar (əmr sahibləri) mənim canişinlərim və məndən sonra müsəlmanların imamlarıdır.
Onların birincisi Əliyyibni Əbi Talib, sonra Həsən, sonra Hüseyn, sonra Əli ibni Hüseyn, sonra Tövratda Baqir adı ilə tanınmış Mühəmməd ibni Əlidir ki, sən onu görəcəksən.
Ey Cabir, onu görəndə mənim salamımı ona çatdırarsan.
Sonra Sadiq Cə'fər ibni Mühəmməd, sonra Musəbni Cə'fər, sonra Əliyyibni Musa, sonra Mühəmməd ibni Əli, sonra Əliyyibni Mühəmməd, sonra həsən ibni Əli və daha sonra mənim adımda olan Allahın höccəti (Sahibəz-zəman əleyhimus-səlam)-dır.»
Üsuliddinin beşinci və sonuncu əsası «Məad»-dır. «Məad», ərəb sözü olub qayıdış mə'nasını daşıyır. Amma dini termin baxımından məadın mə'nasında belə deyirlir: «Məad» axirət aləminə inanıb bu dünyadan sonra ayrı bir aləmin varlığına e'tiqad bəsləməkdən ibarətdir. Bu əqidəyə əsasən dünyadan getmiş hər bir insan Həzrət İsrafil əleyhissalamın şeypurunun səslənməsi ilə oyanıb Allah qarşısında hazır olacaq və öz əməllərinin əvəzini görəcəkdir. Axirət aləminə inanmaq təkcə müsəlmanlar arasında deyil, bütün ilahi dinlərdə əsas mövzulardan biri sayılır. Həqiqətdə Axirət aləminə inanmağın əsası hər bir insan varlığının ruh və cisimdən yaranmasından qaynaqlanır. İnsanın cismi öləndən sonra torpaqlar altında çürüyüb, aradan getsə də ruhu dəyişməz qalır. İnsanı sair varlıqlardan ayıran əsas amil isə onun ağıl və şüura malik olmasıdır. İnsan bu dünyaya təkcə yemək-içmək və bir sıra ləzzətlərin ardınca düşmək üçün gəlməmiş və heç də belə bir hədəf üçün yaranmamışdır. Elə buna görə də hər bir insanın zehnində aşağıdakı suallar yarana bilər: 1-haradan gəlmişik? 2-Hansı hədəf üçün yaranmışıq? 3-Bu həyatın sonu haradır? Bu suallara düzgün cavab tapmaq üçün «Məad» barəsində və başqa sözlə Axirət aləmi haqda danışmaq zəruri və lazım məsələlərdən biri sayılır. Qeyd etdiyimiz kimi, axirət aləminə inanmaq təkcə müsəlmanlara məxsus deyil, həm də bədəvi insanlar, atəşpərəstlər, yəhudilər, məsihilər və s .... insanların da əqidə bağladığı əsaslı e'tiqadlardan biridir. AXİRƏT ALƏMİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ağıl və məntiq baxımından Axirət aləmi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. 1-Axirət aləmi əbədi və həmişəlik olmalıdır; Qur'ani-kərimə nəzər saldıqda Axirət aləminin əbədi olmasına dair bir çox ayələr görürük. Məsələn: «Behiştin qapıçıları Behişt əhlinə salam verərək deyər: Xoş olsun sizə; əbədi olaraq Behiştə daxil olun.»[106] həmçinin Cəhənnəm əhli barədə buyurulur: «Allah-təala münafiq (iki üzlü) kişilər, qadınlar və kafirlər üçün əbədi olan cəhənnəm odunu və'də vermişdir.»[107] 2-Axirət aliminin ne'mət və səadəti hər növ çətinlik və əzab-əziyyətdən uzaq olmalıdır; Axirət aləmində olan ne'mət və səadət üçün heç bir əziyyət, narahatçılıq və hüzn olmamalıdır. Çünki bu cür xüsusiyyətlər müvəqqəti olan dünya həyatının ne'mətləri və rifahını əldə etdikdə ola bilər. Axirət aləmində isə bu cür xüsusiyyətlərin olması qeyri-mümkündür. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «(Onlara xitab olunar:) Behiştə daxil olun! Sizin üçün Heç bir qorxu və hüzn olmayacaqdır.»[108] 3-Axirət aləmi iki hissədən təşkil olunmuşdur; Belə ki, saleh əməllər sahibi üçün rəhmət və günahkarlar üçün əzaba malik olmalıdır. Qur'ani-kərimin bir çox ayələri bu söz üçün canlı sübutdur. Məsələn: «Zərrə qədər yaxşı əməl sahibi (Axirət aləmində) öz işinin savabını görəcəkdir. Və zərrə qədər pis əməl sahibi (də) öz əməlinin cəzasına çatacaqdır.»[109] Beləliklə heç bir insan ilahi rəhmət və cəzadan boyun qaçıra bilməz və hamı ilahi məhkəmədə hazır olmalıdır. 4-Axirət aləmi əməl yeri deyil, cəza və mükafat yeri olmalıdır; Çünki əməl qapısı ölüm yetişdikdə bağlanar və bir daha açılmaz. Qur'ani-kərim bu haqda buyurur: «Sizlərdən birinizin ölümü yetişməmiş sizə verdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda infaq edin, (ki, əcəli çatmış hər bir şəxs) belə deyər: İlahi, bir daha əcəlimi tə'xirə salsan, Sənin yolunda sədəqə verib salehlərdən olaram.»[110] Bu ayədən aydın olur ki, insanın ölümü çatdıqdan sonra heç bir əməli yerinə yetirə bilməz və ona savab yazılmaz. AXİRƏT ALƏMİNİN İSBAT OLUNMASI Digər dini əsaslar kimi Axirət aləmi də iki yolla isbat olunur ki, onlardan biri ağıl və digəri isə ayə və rəvayətlərdən ibarətdir. Birinci: Ağıl və düşüncə; Ağıl və düşüncə yolu ilə Axirət aləmini bir neçə dəlillə isbat etmək olar: 1-Hikmət dəlili; Bildiyiniz kimi hər bir insan ruh və cisimdən ibarətdir ki, onun əbədi həyatının əsas amili də ruhla bağlıdır. İnsan bu dünyada zəhmət çəkib bir sıra ləzzətlərdən bəhrələnmək və nəhayət bu dünya ilə vidalaşıb torpaq altında çürüyərək aradan getmək üçün xəlq olunmamışdır. Çünki ölməklə bütün var dövlət, çəkdiyi zəhmətlər və s.. heçə çıxır və beləliklə də hər bir insanın həyat tərzi mə'nasız və puç sayılır. İlahi sifətlərdən biri də Allahın hikmətli olmasıdır. Belə bir həyat tərzi isə Allahın hikmətindən çox-çox uzaqdır. Digər tərəfdən də qeyd olunmalıdır ki, insan əbədilik və həmişə yaşamağı, ixtiyarında olan imkanların həmişəlik əlinda qalmağını sevən və tələb edən bir mövcuddur ki, 70-80 ildən sonra dünyadan köçüb qəbr evində çürümək qorxusu bu istəyi aradan apararaq onu nakam qoyur. Bu isə heç bir sağlam ağılla uyğun gəlmir. Elə bütün bunlara görə də bu dünyadan sonra ayrı bir aləmin olması, ilahi hikmətin zəruriyyətlərindəndir. 2-Ədalət dəlili; Bildiyiniz kimi insanlar öz əməllərində ixtiyar sahibi olub, istədikləri pis və yaxşı əməlləri əncam verə bilərlər. Bə'zi insanlar ömürlərinin sonunadək Allaha bəndəçilik edib saleh əməllər görür, bə'ziləri isə ömürlərinin sonunadək günah işlərlə məşğul olur və hətta günah etdikləri halda dünyalarını dəyişirlər. Digər tərəfdəndə bir çox insanlar dünyada öz imkanları, qüdrətləri və s.. şeylərdən istifadə etməklə zəif və imkansızlara istədikləri zülmləri edirlər ki, adətən bu cür zülmkarlar dünyada zəngin və firavan həyat sürür və heç də öz çirkin əməllərinin cəzasına çatmırlar. Allahın sifətlərindən biri də onun ədalətli olmasıdır. Belə bir həyat tərzi (salehlər və günahkarların cavabsız qalması) heç də ilahi ədalətlə uyğun gəlmir və heç bir sağlam ağıl belə bir işi qəbul edə bilmir. Beləliklə saleh bəndələr və günahkarları bir-birindən ayırd edib, salehləri mükafatlandırmaq, zülmkarları isə cəzalandırmaq üçün bu dünyadan başqa bir aləmin (axirət aləminin) olması ilahi ədalətin zəruriyyətlərindən sayılır və əks təqdirdə, bu həyat tərzinin Allah ədalətindən kənar olması kimi düşüncə və fikir meydana çıxa bilər. 3-Qüdrət dəlili; Ağıl və düşüncə yolu ilə Axirət aləmini isbat edən dəlillərdən biri də ilahi qüdrətdən ibarətdir. Axirət aləminin varlığı, çürüyüb aradan getmiş bir sıra varlıqların bir daha xəlq olunması bu işin qeyri-mümkünlüyü ilə inkar olunsa, ilahi qüdrətə əsasən bu fikirin yanlış olduğunu isbat edə bilərik. Məsələn, insanları müxtəlif bitki, meyvə və s.. şeylərdən ataların belində nütfə kimi, anaların bətnində körpə uşaq şəklində vücuda gətirən və hər bir körpəni boya-başa çatdıran, həmçinin varlıqları yoxdan xəlq edən Allah heç də çürümüş insanı bir daha dirildib Axirət aləmində hazır etməkdən aciz deyildir. Allah-taala nəhayətsiz qüdrət sahibi olduğu halda bu kimi işləri həyata keçirməkdən aciz qalmaz. Məsələn, əgər bir mühəndis tikdiyi binanı dağıtdıqdan sonra onu yenidən inşa edəcəyini iddia etsə, hamı ona inanar. Çünki o, artıq bir dəfə bu işə qadir olduğunu sübuta yetirmişdir. Onun yenidən bu işi bacaracağına isə kimsə şübhə etməz. Elə bütün bunlara əsasən axirət aləminin varlığı zəruri və olasıdır. İkinci: Ayə və rəvayətlər; Axirət aləminin isbatı üçün çoxlu ayə və rəvayətlər mövcuddur ki, burada onların bə'zisini qeyd edirik: 1-Zəlzələ surəsi: «Bağışlayan və mehriban Allahın adı ilə! Yer möhkəm zəlzələ ilə titrədikdə və öz ağır yüklərini xaric, etdikdə, insan (Heyrətlə) deyər: Görəsən yerə nə olmuşdur? O vaxt yer, camaatı (böyük) xəbərlərdən agah edər. Çünki sənin Rəbbin ona belə ilham etmişdir. O gün xalq öz əməlllərinin (cəza və mükafatını) görmək üçün qəbrlərdən pərakəndə halda xaric olarlar. Beləliklə zərrə qədər xeyir əməl sahibi öz mükafatını görərcək və zərrə qədər şərr əməl sahibi (də) öz əməlinin cəzasına çatacaqdır.» 2-Təğabun surəsi, ayə-7: «Kafirlər (belə) güman edirlər ki, (öldükdən sonra) bir daha dirilməyəcəklər...» 3-Mu'minun surəsi, ayə-16: «Və (bütün bunlardan sonra) siz Qiyamət günü diriləcəksiniz.» 4-Nəql olunmuş rəvayətə əsasən Ubəyy ibni Xələf çürümüş bir sümüyü Həzrət Peyğəmbərin (s) yanına gətirib onu havaya sovuraraq dedi: «Bu çürümüş sümükləri bir daha kim dirildə bilər?» Allah-təala bu ayəni nazil etməklə ona belə cavab verdi: «O öz xilqətini unudan halda bizə misal çəkərək, «bu çürümüş sümükləri bir daha kim dirildə bilər?»- dedi. (Ey peyğəmbər!) Ona de ki, onları ilk dəfə yaradan Allah (çürümüş sümüyü) bir daha dirildəcək və o Allah hər şeyi xəlq etməyə (qadir və ) bilicidir.»[111] 5-həzrət Əmirəl Mö'minin Əli əleyhissalam buyurur: «Qiyamət günü mö'minlər, kafirlər və münafiqlər dəstə-dəstə gələrək öz əməllərinin (mükafat və cəzasını) görəcəklər...»[112] Beləliklə qeyd olunmuş bir sıra əqli dəlillər, həmçinin ayə və rəvayətlərə əsasən bu dünyadan sonra Axirət aləminin varlığı zəruri və bəlli olur. AXİRƏT ALƏMİNİN KEYFİYYƏTİ Bə'ziləri Axirət aləminin cismani, digərləri isə ruhani olduğunu iddia etmişlər ki, bir sıra Qur'an ayələri, həmçinin rəvayətlərə əsasən Axirət aləmi həm cismani həm də ruhani olacaqdır. Çünki bir sıra Qur'an ayələri Axirətdə əl və ayaqların şəhadət verməsi və bədən üzvlərinin dil açıb, danışmasından xəbər verir. Məsələn: «Bu gün (Axirət aləmində) kafirlərin ağzına sükut möhrü vurular, dilləri dilə gəlib bizlə danışar və ayaqları etdiklərindən şəhadət verər.»[113] Gördüyünüz kimi bu ayə Axirət aləminin cismani olduğunu yetirir. Digər tərəfdən də bə'zi ayələr Axirət aləmində günahkarların həsrət çəkməsi, cəhənnəm odunda yanması və ruha aid sair hadisələrdən söz açır ki, ruhsuz insan heç vaxt belə əzabları dərk etməz və heç bir ağrını hiss edə bilməz. Məsələn: «(Ey peyğəmbər!) Zülmkarları həsrət günündən qorxut ki, o vaxt onların əzab olunmaqlarına Hökm olunacaq. Bir halda ki, onlar (bu dunyada) qəflətə düşüb iman gətirmirlər.»[114] Əllamə Hilli (r.ə) bu haqda buyurur: «Bütün müsəlmanlar Axirət aləminin cismani olması əqidəsindədirlər. Çünki əks təqdirdə (bir sıra əməllər və) təkliflərin yerinə yetirilməsi (məntiqsiz və) ağlabatmaz olacaqdır.»[115] Beləliklə də cisim təklikdə heç bir şeyi dərk etmədiyinə görə, Axirət aləmi həm cismani, həm də ruhani olacaqdır. AXİRƏT ALƏMİNİN MƏRHƏLƏLƏRİ Axirət aləminə aid olan bir sıra mövzulardan sonra onun mərhələləri haqda danışmaq münasib olardı: 1- Ölüm: Ölüm ruhun təmamilə bədəndən ayrılmasına deyilir ki, hər bir insan müxtəlif xəstəliklər, hadisələr və s... səbəblərdən bu dünyadan köçəcək və dünyada etdiyi əməllərə görə Allah qarşısında hazır olacaqdır. Bir sıra rəvayətlərə əsasən ölüm, mö'min və yaxşı əməl sahibləri üçün asan, kafirlər və günahkarlar üçün isə çətin və ağır olacaqdır. Kafirlər və qeyb aləmini inkar edənlər ölümü aradan gedib məhv olmaq kimi qələmə verir, mö'minlər və saleh bəndələr isə onu məhv olmaq deyil, əksinə əbədi yaşayışa qovuşmaq bilirlər. 2- Qəbr: Ruhu bədənindən çıxmış insan qüsl, kəfən və s... işlərdən sonra qəbrdə dəfn olunur. Kafir, müşrik və günahkarlar üçün qəbr sıxıntısı ən qorxulu və dözülməz hadisələrdən biri sayılır. İstər müsəlman, istərsə də qeyri-müsəlman üçün qəbr məsələlərindən biri də münkir və nəkirin ölüdən bir sıra suallar soruşmasıdır. Onlar qəbrdə olan insandan Allah, peyğəmbər, müqəddəs kitab, imam və s... məsələlər haqda sual edəcəkdir. 3- Bərzəx: Bərzəx aləmi Qiyamət gününədək mö'minlər və kafirlərin qalacağı müvəqqəti bir yerdir ki, mö'minlər Qiyamət gününədək orada cənnətə oxşar müvəqqəti yerdə, kafirlər isə cəhənnəmə oxşar bir yerdə qalacaqlar. Bu aləm dünya həyatı ilə Axirət arasında olan ayrılıq və boşluğu doldurduğu üçün «Bərzəx» adlanmışdır.[116] 4- Qiyamət: «Qiyamət» sözü ayağa qalxmaq və dirçəliş mə'nasını daşıyır. Qur'ani-kərimdə bu gün «Yəvmud-din» (cəza və mükafat), «Yəvmul-axir» (son gün), «Yəvmul-həsrət» (Həsrət günü,) «Yəvmul-üsr» (çətin gün) və «Yəvmə tubləs-sərair» (pərdələrin kənara gedib, sirlərin aşkar olduğu gün) kimi adlarla yad edilmişdir. Qur'ani-kərimin buyurduğuna görə iki dəfə İsrafilin vasitəsi ilə şeypur çalınacaq. Birinci dəfə çalınanda yerdə və göylərdə olan canlı varlıqlar öləcək və bununla da Qiyamət günü başlanacaqdır. Şeypur ikinci dəfə çalındıqda isə ölmüş canlılar bir daha diriləcək və Allah hüzurunda dayanacaqlar. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «İsrafil şeypuru çalacaq və Allah istədiyi kəslərdən başqa göylərdə və yerdə olan bütün canlılar öləcəkdir və sonra bir daha şeypur çalındıqda, insanlar ölümdən ayılaraq (məhşərə) baxacaqlar.»[117] Qiyamət gününün necə ağır və dəhşətli olduğunu diqqətinizə çatdırmaq üçün bir neçə ayəni qeyd edirik: «Bağışlayan va mehriban Allahın adı ilə. Ey insanlar! Rəbbinizdən (qorxub) pərhizkar olun ki, şübhəsiz Qiyamət gününün zəlzəlzsi çox böyuk bir Hadisədir. O gün bütün südverən analar qorxudan öz körpələrini unudacaq və bütün hamilə qadınlar uşaqlarını salacaqlar. O gün xalqı məst halda görəcəksən, halbuki onlar məst deyil və lakin Allahın əzabı şiddətlidir.»[118] Nəql olunmuş rəvayətə əsasən, bu ayələr «Bənil-müstələq» döyüşündə Həzrət Peyğəmbərə (s) nazil oldu. Peyğəmbər onu müsəlmanlar üçün oxudu və onlar qorxudan ağlayaraq pərişan oldular. hamılıqla o günün şərrindən Allaha pənah aparırıq. 5-Qəbrdən qalxmaq: Həzrət İsrafilin çaldığı ikinci şeypurdan sonra əvvəldən dəfn olunmuş insanlar öz qəbrlərindən qalxacaq və etdiyi əməllərin hesabını görəcəklər. Qur'ani-kərim bu haqda buyurur: «(Onlar) qəbrlərdən çıxaraq həşəratlar kimi məhşərə səpələnəcəklər.»[119] 6-Əməllərin hesablanması: Qur'ani-kərimin buyurduğuna əsasən, Qiyamət günündə zərrə qədər də olsa, yaxşı və pis əməllər ölçüləcək və onların hər biri üçün savab və cəza veriləcəkdir.[120] Rəvayətlərdən belə başa düşülür ki, yaxşı əməlləri artırıb daha çox savab almaq üçün Həzrət Peyğəmbər (s) və onun pak ailəsinə salavat göndərmək, («Allahummə səlli əla Muhəmmədin və Ali Muhəmməd»)-sözünü demək, həmçinin xoş əxlaqlı olmaq çox faydalıdır. Bu mərhələdə əməllərin ölçülüb hesablanması üçün bir sıra şahidlər şəhadət verəcəkdir. Qur'ani-kərimin ayələrindən istifadə olunduğu kimi, Qiyamət günündə şəhadət verənlər aşağıdakılardan ibarətdir: Birinci: Allah-təala; İkinci: İslam ümmətinin peyğəmbəri; Üçüncü: İnsanın bədən üzvləri; Dördüncü: Mələklər; Beşinci: Yer;[121] Həmçinin Qur'ani-kərimdə qiyamət günündə İslam ümməti, əməllər kitabı və əməllərin şəhadət verməsi barədə də söz açılmışdır.[122] 7-Əməllər kitabının verilməsi: Axirət aləminin həyəcanlı mərhələlərindən biri də insanlara əməllər kitabının verilməsidir. Bu kitab insana sağ tərəfdən verilərsə onun cənnətə, sol tərəfdən verilərsə, cəhənnəmə kedəcəyi mə'lum olacaqdır. İnsanların bütün yaxşı və pis işləri bu kitabda yazılı halda təhvil veriləcəkdir ki, Qur'ani-kərimdə bu haqda belə buyurulur: «Onlar deyərlər: Vay olsun bizə! Bu nə cür kitabdır ki, bizim bütün kiçik və böyük əməllərimizi (unutmamış) və saxlamışdır!.»[123] 8-Sirat körpüsü: Axirət aləminin ən qorxulu mərhələlərindən biri də bütün insanların siratdan keçməsidir. Sirat yeddi dayanacaqdan ibarət bir körpüdür. Bu dayanacaqlar aşağıdakılardan ibarətdir: Birinci: Rəhm (qohum-əqrəba ilə yaxşı rabitə), əmanət və mə'sumların vilayət və imaməti; İkinci: Namaz; Üçüncü: Xüms və zəkat; Dördüncü: Oruc; Beşinci: Həcc; Altıncı: Təharət və təmizlik; Yeddinci: Məzalim (haqqun-nas və yaxud xalqın hüquqları); Məryəm surəsinin 70-ci ayəsinə əsasən, bütün insanlar bu sirat körpüsündən keçməli, amma günahkarlar sirat üzərində büdrəyib Cəhənnəmə düşəcəklər. Sadaladığımız yeddi dayanacağın hər birində insandan bu əməllərin yerinə yetirib-yetirməməsi soruşulacaq, onları yerinə yetirmişsə tez keçəcək, əks təqdirdə isə ayağı büdrəyəcəkdir. Amma mö'min şəxslər bu körpünü bir göz qırpımında keçəcəklər. 9-Behişt ya Cəhənnəm: Axirət aləminin sonuncu və əbədi mərhələsi cənnət və ya cəhənnəmdən ibarətdir ki, cənnət yaxşı əməl sahibləri olan mö'minlər, cəhənnəm isə müşrik və kafirlər üçün əbədi bir yerdir. Məşhur alim Şeyx Səduq (r.ə) bu barədə deyir: «Cənnət haqda əqidəmiz belədir: Həqiqətən cənnət əbədilik və sağlamlıq evidir. Orada ölüm, qocalıq, xəstəlik, ziyan və fanilik yoxdur...həmçinin cənnətdə Heç bir qəm-qüssə, hacət və yoxsulluq olmayacaq. Cənnət ehtiyacsızlıq və səadət evidir.» Cəhənnəm Haqda olan əqidəmiz isə belədir: Həqiqətən cəhənnəm zillət evi olub küfr və günah əhlindən intiqam alınmaq yeridir ki, yalnız küfr və şirk əhli orada əbədi olaraq qalacaqdır.»[124] AXİRƏT ALƏMİ BARƏDƏ BİR NEÇƏ SÖZ 1-Mə'lum olduğu kimi, dünyada yaxşı əməl sahibi olan mö'minlər əbədi olaraq cənnətdə, kafirlər və müşriklər isə əbədi olaraq Cəhənnəmdə qalacaqdır. Amma günahkar müsəlmanlar müvəqqəti cəhənnəm əzabından sonra Cənnətə aparılacaq və əbədi olaraq orada qalacaqlar.[125] 2-Şəfaət bir şeyin digər bir şeyin kənarında durmasına deyilir. İmtahandan iki almış şagirdə bir qiymət əlavə edərək üç qiymətlə müəllim tərəfindən edilən bu hörmət, şəfaət üçün ən yaxşı bir misaldır. Bizim əqidəmizə əsasən qiyamət günü peyğəmbərlər, imamlar, alimlər, şəhidlər və salehlər, bə'zi günahkar bəndələrə şəfaət edəcək və beləliklə Allah-təala onların təqsirindən keçəcəkdir. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «Qiyamət günü Allahın izn verdiyi və sözlərini bəyəndiyi şəxslərdən başqa heç bir kəsin şəfaəti fayda verməz.»[126] Qeyd etmək lazımdır ki, şəfaət heç də səhlənkar, müqəssir və bu kimi digər şəxslərə aid olmayıb, yalnız məxsus insanlar üçün Allah izni ilə həyata keçəcəkdir. 3-Müsəlman məzhəbləri arasında olan ixtilaflardan biri də «v'əd» və «və'id» məsələsidir. «Və'd» savab və xeyir, «Və'id» isə əzab və cəza üçün işlədilir. Bizim əqidəmizə əsasən Allah-təala heç vaxt öz və'dinə yalançı çıxmaz. Necə ki, Qur'ani-kərimdə buyurur: «Bu Allah və'didir və Allah heç vaxt öz və'dinə yalançı çıxmaz, lakin xalqın çoxu bundan agah deyildir.»[127] Lakin və'id (cəza və əzab və'dəsini) yerinə yetirib-yetirməməkdə ixtiyar sahibidir. Yə'ni Allah-təala bir şəxs və ya bir millət üçün və'id (cəza və əzab və'di) verərsə, bu və'dinə əməl edib-etməməsi öz ixtiyarındadır. Necə ki, Qur'ani-kərimdə buyurur: «Göylərdə və yerdə olan hər bir şey Allaha məxsusdur, o istədiyini bağışlayar və istədiyinə əzab verər və Allah bağışlayan və mehribandır.»[128] Pərvərdigara! Bizə həqiqi İslam maarifinə yiyələnməkdə yardımçı ol və bircə an da bizi qəflətdə saxlama! İlahi Amin. [106] Zumər surəsi, ayə.73 [107]«Tövbə» surəsi, ayə.68 [108]«Ə`raf» surəsi, ayə 49 [109]«Zəlzələ» surəsi, ayə 7-8 [110] «Munafiqun» surəsi, ayə 10 [111]«Əl-mizan təfsiri», 7-ci cild;«Yasin» surəsi, ayə.78-79, [112]«Əl-mizan təfsiri», 20-ci cild; «3əlzələ» surəsi. [113]«Yasin» surəsi, ayə.65 [114]«Məryəm» surəsi, ayə.40 [115]«Əlbabul-hadi əşər»,7-ci fəsil, səh.105 [116] Qur'ani-kərimin Mö'minun surəsinin 100-cü ayəsi, həmçinin bir sıra rəvayətlərdə Bərzəx aləmi haqda danışılmışdır. [117] Zumər surəsi, ayə.68 [118] «həcc» surəsi, ayə.1-2 [119] Qəmər surəsi, ayə.7 [120] 3əlzələ surəsi [121] Bu barədə Həcc surəsi, ayə.17, Nisa surəsi, ayə.41, Nəhl surəsi, ayə.89, Nur surəsi, ayə.24, Qaf surəsi, ayə.21 və 3əlzələ surəsi, 4-5-ci ayələrə baxa bilərsiz. [122] Bu barədə Bəqərə surəsi, ayə.143, Kəhf surəsi, ayə.49, Ali İmran surəsi, ayə.30 baxa bilərsiz. [123] Kəhf» surəsi, ayə,49 [124] «Əl-e'tiqadat fi dinil-imamiyyə» səh.53-54 [125] «Qəvaidul-əqaid» səh.149 [126] «Taha» surəsi, ayə.109 [127] «Rum» surəsi, ayə.6. [128] «Ali imran» surəsi, ayə.129.
Yüzlərlə Quran ayəsi, minlərlə Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədislər və İmamlardan buyurulan xəbərlər tam açıq-aydın məad (ölümdən sonrakı həyat) məsələsini vurğulayır. Bu etiqada görə Allah-Təala bütün bəndələrini ölümdən sonra müəyyən bir gündə yenidən dirildərək onların əməllərinin hesabına yetişəcək: yaxşı əməl sahiblərinə əbədi nemətlər bağışlayacaq və pis əməl sahibləri isə öz rəftarının cəzasını əbədi əzab içində çəkəcəklər. Allah-Təala Quranda buyurur ki, bütün keçmiş Peyğəmbərlər məad və oyanış gününü öz ümmətinə xatırlatmışlar. Başqa İlahi dinlər kimi, İslam dini də Məadı (ölümdən sonrakı həyatı) öz dəlilləri ilə sübut edir. Allaha pərəstiş edən bütün xalqların inanc dünyasında yenidən dirilmə məsələsi vardır. Bu inanca görə bəşər yaxşı işə dəvət edilir, pis işdən çəkindirilir. Quranda məad (ölümdən sonrakı həyat) anlamı Qurani-Kərim yüzlərlə ayələrdə məad barədə hər bir şəkk-şübhəni rədd edir. Bir çox məqamlarda bəşərin bəsirət gözünü açmaq və xilqətin yaranışından sonra bir daha oyanışını diqqətə çatdırmaqla Allahın mütləq qüdrət sahibi olduğunu camaata vurğulayır. Yəni belə bir yenilməz qüdrət yalnız Allaha xasdır, O hər şeyi bilən və hər şeyə qadirdir. Qurani-Kərim Xaliqin (Allahın yaradan sifəti ) yenidən diriltmə qüdrətini belə bir məntiqlə bəyan edir: - «Məgər insan onu nütfədən yaratdığımızı görmədimi ki, birdən-birə (Rəbbinə) açıq bir düşmən kəsilərək, öz yaradılışını unudub: çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?-deyə, hələ Bizə bir məsəl çəkdi». - «(Ya Peyğəmbər) De ki, «Onları ilk dəfə yoxdan yaradan dirildəcəkdir. O, hər bir məxluqu (yaradılışdan əvvəl də, sonra da) çox gözəl tanıyandır!» (Yasin surəsi, ayə 77- 78). Allahın qüdrətini təsəvvürdə sadə bəyanla canlandırmaq istəyən Quran diqqəti qışda öldükdən sonra yaz zamanı bir daha dirlən torpağa yönəldir və belə bir misal çəkir: - «Onun qüdrət nişanələrindən biri də budur ki, sən Yer üzünü qupquru görürsən. Biz ona yağış yağdıran kimi hərəkətə gəlib qabarar (cana gələr). Onu dirildən, şübhəsiz ki, ölüləri də dirildəcəkdir. Həqiqətən, Allah hər şeyə qadirdir!» (Fussilət: ayə 39). Qurani-Kərim məntiq və dəlil ilə öz həqiqətlərini bəyan edir və ona görə insan şüurunu oyadaraq həmin həqiqəti anlamağa və etiraf etməyə yönəldir. - «Biz Göyü və Yeri və onların arasında olanları (bütün məxluqatı) boş-boşuna yaratmadıq. Bu, kafirlərin zənnidir. Vay cəhənnəm odunda yanacaq kafirlərin halına!» (Sad surəsi; ayə 28). Ayədən göründüyü kimi, Göylərdə və Yerdə heç nə bihudə yaranmayıb. Əgər insan elə-belə yaranıb, bir neçə gün dolanıb, yeyib-yatıb sonra da ölüb gedərsə və bütün bəşər həyatı bu sayaq təkrar olarsa, xilqət aləmi mənasız oyuncaq kimi təsəvvür edilər. Lakin hikmət sahibi olan Allah belə bir mənasız və boş xilqəti yaratmazdı. Məada (ölümdən sonrakı həyat) inanmayanlar xilqəti boş sayırlar. Belə olduqda mömin və yaxşı əməl sahibləri ilə fəsad törədənlər eyni ola bilərmi? Bu dünyada yaxşı və pis əməl sahibləri öz layiqli cavabını almağa fürsət tapmırsa, başqa bir dünya və fürsət olmadıqda hər kəs öz yaxşı və pis əməlinin əvəzini tam görə bilməz. Deməli, axirət yoxdursa, sanki yaxşı və pis əməl sahibləri Allah qarşısında bərabər kimi təsəvvür edilir ki, bu da mümkün deyil və İlahi ədalət prinsipinə ziddir. Ölümdən Qiyamətədək İslam baxımından insan bədən və ruhdan ibarət bir xilqətdir. İnsanın bədəni maddi tərkibdən ibarət olub qanunlara tabedir- yəni onun ölçüsü, tutumu və çəkisi vardır. Bəşərin həyatı isə zaman və məkan çərçivəsində cərəyan edir. Bədən təbii proseslərə, o sıradan istilik və soyuğun təsirinə məruz qalır. Bədən tədricən qocalır; bir gün Allahın əmri ilə yaranan insan bədəni bir gün də ölüb-məhv olur. Lakin ruh maddi deyil və maddəyə aid heç bir xasiyyət ona şamil edilmir. Ruha aid sifətlər - elm, duyğu, fikir, iradə, məhəbbət, kin, sevinc, qəm, qorxu və ümid kimi xasiyyətlərdir. Ruh maddəyə aid xüsusiyyətlərə malik olmadığı kimi, ruhi sifətlər də belə xüsusiyyətlərdən uzaqdır. Qəlb və beyin bədənin başqa üzvləri kimi öz çoxsaylı fəaliyyətində ruh və ruha aid sifətlərə tabe olur. İslam ölümü necə mənalandırır? İslam ölüm dedikdə heç də insanın bütövlükdə yoxluğunu və heçə çevrilməsini nəzərdə tutmur. Ölüm- yəni fənayə uğramayan və əbədiyyət sifəti ilə tanınan ruhun bədənlə öz əlaqəsini kəsməsi deməkdir. Nəticədə ruh bədəndən çıxaraq öz yaşamını davam etdirir və bədən isə aradan gedir. Allah-Təala Qurani-Kərimdə belə buyurur: «(Axirətə inanmayanlar) Dedilər; «Məgər biz torpağa qarışıb yox olandan sonra yenidənmi yaradılacağıq?» Bəli, onlar Rəbbi ilə qarşılaşacaqlarını (Qiyamət günü haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda duracaqlarını) inkar edən kəslərdir!». «(Ya Muhəmməd (s)) De ki, «Sizə müvəkkil olan ölüm mələyi (Əzrail (ə)) canınızı alacaqdır. Sonra da (Qiyamət günü) Rəbbinizin hüzuruna qaytarılacaqsınız!». (Səcdə surəsi; ayə 10-11). Muhəmməd Peyğəmbər (s) bu barədə belə buyurub: «Siz yox olmursunuz, bir evdən başqa evə köçürsünüz». Bərzəx aləmi İslam etiqadına görə, insan öləndən sonra xüsusi bir tərzdə bir növ diri qalır: əgər yaxşı əməl sahibidirsə, nemət və səadətə qovuşur, əgər pis əməl sahibidirsə, əzaba düçar olur. Qiyamət qopan kimi adamlar hesab üçün bir yerə toplanır. İnsanın öləndən sonra Qiyamətə qədər keçirdiyi dövr bərzəx adlanır. Qurani-Kərim bu barədə belə buyurur: «Onların önündə dirilib (haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda) duracaqları günə (Qiyamətə kimi) qədər pərdə bərzəx aləmi vardır». (Möminin surəsi ayə 100). Yenidən oyanış mütləqdir Hər bir insan istisnasız olaraq Allahın ona verdiyi təbiətə görə yaxşı və pisi dərk edib bir-birindən seçir. İnsan özü əməl etməsə də, yaxşı əməli yaxşı kimi tanıyır və ona əməl etməyi vacib bilir, pis əməli isə pis kimi tanıyır və özü bəzən ona düçar olsa da, içərisindən ondan çəkinməyi vacib sayır. Şübhəsiz ki, yaxşılıq və pislik, yaxşı əməl və pis əməl ona uyğun əvəzini və cavabını tapmalıdır. Şübhəsiz ki, bu dünyada bütün yaxşı və pis əməllərin cavabı dərhal verilmir və buna fürsət tapılmır. Biz bir çox yaxşı əməl sahiblərinin çox çətinliklə və ağır şəraitdə yaşadığını görürük; eyni zamanda pis əməl sahibləri isə öz cinayət və fəsadları, pis rəftarı və rüsvayçı işləri ilə bərabər, xoşluqla və təminat içində yaşayırlar. Axirətə inam heç də bütün yaxşılıqların cavabını orada axtarmaq məqsədi daşımır. Bu əxlaqi-mənəvi tərbiyə üçün psixoloji bir təcrübədir. Əgər insan təkcə bu dünyanın maddi istəkləri ilə məhdudlaşıb axirət barədə düşünməsə, onun pis əxlaqdan çəkinməsi mümkünsüzdür. İnsan gələcəkdə başqa bir dünyada hesab günü gözləyirsə, öz yaxşı və pis əməllərinin münasib cavabını düşünürsə , yaxşı işi zəruri bilir, pis işdən isə çəkinir. Belə bir xüsusiyyət insan fitrətindən doğan təbii bir istəkdir. Xeyir əməlin əvəzini heç də cəmiyyətdə inzibati qaydalar ilə çıxmaq olmaz, insan xeyir əməl görməklə cəmiyyətdə xüsusi qaydalar bərqərar edərək şəxsi həyatda səadətə nail ola bilmir, necə deyərlər, etdiyi yaxşılığın əvəzi olaraq inzibati qaydada cəmiyyətdən öz xeyrinə pay ala bilmir. Belə bir payı gözləmək bəsit təsəvvürdür. Bunun əksi də belədir, yəni bir nəfər pis rəftar edirsə, onun cəzasını həmişə inzibati qaydada ala bilmir. Yəni Allahın ehsan və cəzası ilə fərdlərin qurduğu ictimai-inzibati qaydalar arasında fərq vardır. Yuxarıdakı təsəvvür əlsiz-ayaqsız adamlarda bir qədər təsirə malikdir, lakin cəmiyyətdəki intizam və pozuntular öz qüdrət və gücünün zirvəsinə yetişənlər üçün təsirsiz qalır, onlar istədiklərinə nail ola bilərlər. Güc sahibləri üçün cəmiyyətdə fəsad və hərc-mərcliyin çox olması sərfəlidir, sanki xalqın ruzigarı qaraldıqca onlar daha çox özlərini xoşbəxt hiss edirlər. Təbiidir, belə adamların təbiətində yaxşı əməl sahibləri müsbət və pis əməl sahibləri isə mənfi ola bilməz. Belə təsəvvür etmək olmaz ki, pis əməl sahibləri öz neçə günlük həyatında nəfsi istəklərinə çataraq həmişə xoşbəxt qalırlar. Onların pis əməli istər sağlığında, istərsə də sonra həmişə nifrətlə qarşılanır, adları rüsvay olur. Adlarının rüsvayçılıqla yad edilməsi, özləri barədə ictimai fikirdə xoşagəlməz fikrin formalaşması nəticəsində pis əməl sahibləri bir növ heçliyə çevrilir, heç bir mal-dövlət bu rüsvayçılığı və ləkəni yuya bilmir. Onların harınlıq və ləzzətlə keçirdiyi həyat heç nə olur, heç nə isə köməklərinə yetişmir. Deməli, məntiq hökm edir ki, insan yaxşı əməli yaxşı kimi tanısın və özü də yaxşılıq etsin, pis əməli də pis kimi tanısın və özü də pislikdən çəkinsin. Bu mənada məad anlamı (Yenidən dirilmə) və axirət gününə olan etiqadın məntiqi aydın olur və belə olmazsa, məad (Yenidən dirilmə) xurafat mənasında yozula bilər. Deməli, bəşər öz fitrətində olan pak imana əsasən məad etiqadına inanır. O, belə bir günün yetişəcəyini düşünür: belə bir gündə o, Haqqın dərgahında öz əməl və rəftarının hesabını verməklə yaxşı əməli müqabilində layiqincə mükafat, pis əməli müqabilində isə layiqincə cəza alacaq. Bəs din baxımından məad nədir? Səmavi dünya dinlərinin hər birində bir sıra etiqad prinsipləri və əməli ayinlər vardır ki, həmin dinin ardıcılları onlara riayət etməklə Allahın fərmanlarına təslim olur və onları gözəl mükafat gözləyir. Bu hökmlərdən boyun qaçırmaq və onları pozmaq isə cəza ilə əvəzlənir. Bu dünyada mükafat günü yoxdursa, həmin günü axirətdə gözləmək lazım gəlir. İslam həmin günü Qiyamət və oyanış günü adlandırmış, onun varlığını şəksiz-şübhəsiz bilmişdir. Qiyamətə inam İslam dininin beş sütunundan biridir və həmin günün gələcəyi barədə keçmiş Peyğəmbərlər təkidlə bəhs etmişlər. Qurani-Kərim də Qiyamət gününü təsdiqləyir.
Bidiyiniz kimi Allah-Təala bəşərin kamilliyə və səadətə çatması üçün bir çox vasitələr yaratmışdır. Lakin Allah-Təala insanların öz içlərindən onun əmr, göstəriş, qadağalarını çatdıran peyğəmbərlər seçməsi onun əsas missiyalarındandır. Bəli Allah-Təala 124000 peyğəmbər təyin etməsi bunu söyləməyə əsas verir. Bəşərin peyğəmbərlərə ehtiyacı Allah-Təala öz kamil qüdrəti ilə heç nəyə ehtiyacı olmadan varlıq aləmini və buradakı çeşidli məxluqatı yaratmış, onları öz saysız-hesabsız nemətləri ilə təmin etmişdir. İnsan və hər bir yaradılan, canlı və cansız aləm ilk yaranış günündən öz həyatının sonunadək Allahın nəzarəti ilə hər biri öz nizam və düzəni ilə müəyyən bir məqsədə doğru hidayət olunur və hərəkət edir. Hər bir varlıq nümunəsi bütün mərhələlərdə Allahın yardım və inayətindən bəhrələnir. Əgər təkcə öz yaşayışımızın müxtəlif mərhələlərini diqqətlə izləsək - yəni südəmər uşaqlıq dövrü, uşaqlıq, yeniyetmə çağı, gənclik, yetkinlik və qocalıq çağlarını nəzərdən keçirsək, öz vicdanımız Allahın bizə etdiyi yardımı yadımıza salar və ona şahidlik edər. Bu məsələyə ağıllı tərzdə yanaşaraq mühakimə yürütsək, Allahın öz yaratdığı xilqətinə hər şeydən və hər kəsdən daha mehriban və yaxın olması bizim üçün şəksiz -şübhəsiz aydınlaşar. Allah həmin rəhmət və mehribanlığına görə xilqətin məsləhətinə uyğun tədbir görür, hikmət və məsləhət olmadan heç bir şeyin xarab olmasına və məhvinə izn vermir. İnsan Allahın yaratdığı xilqətdən (yaradılışından) biridir, insanın xoşbəxtliyi və mənafeyi onun dünya və hadisələrə gerçək gözlə baxmasını, yaxşı əməl göstərməsini, düzgün etiqada (əqidəyə), bəyənilmiş əxlaqa və yaxşı rəftara malik olmasını tələb edir. İnsan öz fitri ağlı ilə yaxşı və pisi seçərək hər şeyi öz yoluna qoya bilər. Ancaq bilmək lazımdır ki, ağıl təklikdə bütün çətinlikləri və düyünləri aça bilməz, insanı bütövlükdə gerçəkliyi tam aydın görməyə və yaxşı əmələ yönəldə bilməz. Çünki insan cəmiyyətində müşahidə edilən bu qədər xoşagəlməz sifətlər və pis işlər məhz ağıl və şüur sahibi olan insanlardan baş verir. Deməli, ağıl nəfsin tələbi ilə öz həvayi-nəfsinə və mənfəətinə uyaraq insaniyyət duyğularını nəfsə qurban verir. Bu və başqa səbəblərə görə Allah-Təala insanları öz nəfsinin əmrinə baş əyməyən başqa yol və vasitələrlə idarə etməli olur. İnsanları xəta və səhvlərdən çəkindirən, onları gerçək insani səadətə qovuşduran bu yol nədən ibarətdir? Bu yeganə yol peyğəmbərlik yoludur. Peyğəmbərlər Bizim ağılımızın dərin mühakimə və hökmünə əsasən bəşərin doğru yola yönəlməsi üçün onun üzərinə peyğəmbərlik qapısı açılmalıdır. Həmin yol doğrudan da bəşərin üzünə açılmışdır. Bir sıra insanlar Allah tərəfindən göndərilmiş, onlar vasitəsilə camaat üçün etiqad və əməli rəftar qaydaları çatdırılmışdır. Peyğəmbərlər insanları doğru yola dəvət üçün gəlmişlər. Onlar öz dəvətinin düzgünlüyünü və doğruluğunu, təbliğ etdikləri dinin gerçəkliyini xalqın anladığı bir yolla sübut etmiş, öz tərbiyyə məktəbində ləyaqətli şəxsiyyətlər yetişdirmişlər. Peyğəmbərlər Allah tərəfindən xeyir və şər, səadət və bədbəxtlik yollarını xalqa ayırd edir, iman gətirənlərə savab müjdəsi verir, onları Allahın rəhmətinə ümidvar edir, zalımları və imandan boyun qaçıranları Allahın əzabı ilə qorxudur. İnsan isə bu yollardan hər birini qəbul etməkdə və seçməkdə ixtiyar sahibidir. Bir sözlə insan bu xeyir yolu seçib əməl etdikdə, ona imanlı şəxs deyirlər. Bizə aydın olur ki, ağılla xeyir və şəri bilməkdən əlavə insanlara Allah tərəfindən bəxş olunan və insan öz ixtiyarı ilə əldə edəcəyi iman gərəkdir ki, bu bildiklərini öz həyatında icra etsin. Allah-Təala insanları sadə yolla dinə, imana gəlməsi və kamilliyə çatması üçün əvvəlcə vəhy yolu ilə peyğəmbərlərə öz əmrlərini çatdırır, daha sonra peyğəmbərlər öz vəzifələrinə əməl edərək insanlara təbliğ edir və pis əməllərdən çəkindirirlər. Allah-Təala Qurani-Kərimdə buyurur: «Biz peyğəmbərləri (iman gətirənlərə) müjdə gətirən və (kafirləri) əzabla qorxudan kimi göndərdik ki, daha insanlar üçün peyğəmbərlərdən sonra Allah üçün bəhanə yeri qalmasın. Allah yenilməz qüdrət və hikmət sahibidir» (Nisa surəsi ayə 165) Peyğəmbərə xas sifətlər Deyilənlərin nəticəsinə görə peyğəmbərlərə xas olan aşağıdakı sifətləri ümumilləşdirmək olar: 1. Öz peyğəmbərlik vəzifəsini yerinə yetirməkdə xətadan uzaq və günahsız olur, unutqanlığa və başqa zehni xətalara yol verməzlər. Çünki peyğəmbərlər onlara vəhy olunanları düzgün qəbul etməli və səhvsiz-xətasız xalqa çatdırmalıdırlar. Belə olmasa ilahi hidayət (camaatı düz yola yönəltmək) öz hədəfinə yetişməz, ümumi hidayət qanunu etibardan düşərək insanlara təsir göstərməz. 2. Öz danışıq və rəftarında günah və yanlışlıqdan uzaq olar, çünki onda məsiyyət (günah etmə) əlaməti olarsa təbliğin təsiri olmaz. Əməli ilə sözü düz gəlməyən şəxslərə camaat qiymət verməz. İnsanın əməlini sözləri ilə ölçüb ona dəyər verərlər. Bu iki məsələni bir ifadə ilə yekunlaşdırmaq olar: peyğəmbərlərin dini təbliğin düzgün və təsirli olması üçün o özü xəta və günahlardan pak olmalıdır. 3. Əxlaqi fəzilətlər- diyanət, iffət, şücaət və ədalət kimi sifətlər bəyənilmiş sifətlər sayılır. Hər sayaq günahdan pak olan şəxs gerçək ilahi dinə tabe olmaqla heç vaxt qeyri-əxlaqi sifətlərə bulaşmaz. Deməli, peyğəmbərlər əxlaqi fəzilət sahibi olmalıdır. Peyğəmbərlər bəşər arasında Tarixdən bəllidir ki, peyğəmbərlər bəşər arasından çıxaraq insanları ilahi dinə dəvət etməyə qalxmışlar. Əksər peyğəmbərlərin həyat yolu tarixi sənədlərlə aydın təsvir və təsdiq edilməmişdir. Təkcə Həzrəti-Muhəmmədin (s) həyatı gerçək sənədlə təsdiq edilib və burada qaranlıq məqamlar yoxdur. Qurani-Kərim isə yeganə təhrif olunmamış səmavi kitabdır və İslamın ali məqsədlərini bəyan edir. Bu kitabda keçmiş peyğəmbərlərin dəvəti açıqlanır, onların hədəf və məqsədi diqqətə çatdırılır. Qalan dini kitabların hamısı təhrif edilmişdir. Qurani-Kərimdə deyilir ki, Allah tərəfindən insanlara doğru çoxlu peyğəmbərlər gəlmiş, onlar isə «birlik» sözü ilə bəşəri haqq din olan təkallahlıq dininə, yəni tovhidə dəvət etmişlər. Qurani-Kərimdə buyurulur: «(Ya Muhəmməd) Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona «Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Buna görə də yalnız Mənə ibadət edin»- deyə vəhy etmədik (deyilməsin)». (Ənbiya surəsi ayə 25) Şəriət sahibi olan peyğəmbərlər Qurani- Kərim eyni zamanda bəyan edir ki, bütün peyğəmbərlər kitaba və şəriətə malik olmamışlar. Allah-Təala Qurani-Kərimdə belə buyurur: «(Ya Peyğəmbər) Allah «Dini qoruyub saxlayın, ona düzgün riayət edin, dində ayrılığa düşməyin»- deyə Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə (ə), Musaya (ə) və İsaya (ə) tövsiyə etdiyini dində sizin üçün qanuni (şəriətə uyğun) etdi. Sənin dəvət etdiyin (təkallahlıq dini) müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kimsəni özünə (peyğəmbər) seçər və tövbə edib Ona doğru qayıdan kəsi də doqru yola yönəldər». (Şura surəsi ayə 18) Peyğəmbərlər arasında beş nəfər böyuk peyğəmbər sayılır ki, onlar şəriət sahibidir: 1. Həzrəti Nuh (ə) 2. Həzrəti İbrahim (ə) 3. Həzrəti Musa (ə) 4. Həzrəti İsa (ə) 5. Həzrəti Muhəmməd (s). Hər bir peyğəmbərin şəriəti özündən əvvəlki peyğəmbərin şəriətini tamamlayır. Allahın göndərilmişləri isə beş deyil, belə ki, hər ümmət üçün peyğəmbər göndərilmişdir. Allah-Təala bəşər üçün çoxlu peyğəmbərlər göndərmişdir ki, Quranda onlardan 25 nəfərin adı çəkilir. Allah-Təala Qurani Kərimdə buyurur: «Hər ümmətin bir peyğəmbəri vardır. Onlara peyğəmbər gəldiyi zaman aralarında ədalətlə hökm olunar və onlara zülm edilməz» (Yunis surəsi ayə 47). Hər peyğəmbərdən sonra gələnlər xalqı peyğəmbərlərin şəriətinə dəvət etmiş və peyğəmbərlərin göndərilməsi Həzrəti Muhəmmədə (s) qədər davam etmişdir. Nəhayət, Allah-Təala sonuncu peyğəmbər Həzrəti Muhəmmədi (s) göndərməklə bu məsələni xətm etmişdir. Allah bununla sonuncu ən mükəmməl səmavi kitabı və kamil dini qanun-qaydaları Yer üzərində insanları doğru yola yönəltmək üçün göndərdi. Bu din, bu kitab və bu şəriət qiyamətə qədər həmişə canlı qalacaqdır.
Bildiyiniz kimi «Ədalət» Allahın sifətlərindən biri olduğu halda, Əhli-beyt (ə) məktəbi tərəfindən dinin əsasları olan (Üsuliddinin) ikinci əsası kimi sayılmışdır. Yə'ni bu məsələ Allahın birliyi, Nübüvvət və s.. əsasların kənarında yerləşdirilmişdir. Görəsən bunun səbəbi nədir? Cavab: Əhli-sünnətin kəlami firqələrindən sayılan «Əş'əri»-lərin əqidəsinə görə, insan ağlı yaxşını pisdən ayırd etməyə qadir deyil və Allah təala istədiyi hər bir işi əncam verə bilər.
Məsələn, Yezid kimi zülmkarı Cənnətə və hər hansı bir məzlum və saleh bəndəsini Cəhənnəmə apara bilər.
İnsan ağlı isə bütün bu işlərin doğru və ya yalnış olması haqda heç bir fikir yürütməməli və Allahın işlərinin ədalətə uyğun olması barədə bir söz danışmamalıdır!»
Bir halda ki, ağıl, Qur'an ayələri və bir çox rəvayətlər belə bir yalnış fikiri rədd edərək Allah təalanın bütün işlərinin ədalət, hikmət və insafla olduğunu təsdiq edir.
Biz Allahın bütün işlərini ədalət və hikmət üzündən bilir və onun ədalətsiz olmasının heç bir ağıl və məntiqə sığışmadığına əqidə bəsləyirik.
Elə buna görə də Əhli-beyt məktəbinin davamçıları «Əş'əri» firqəsinin Allah-təalaya vurduğu ədalətsizlik töhmətinin qarşısında «Ədalət» (Allahın ədalətli olması) əqidəsini öz dini əsaslarından qərar vermişdir.
ƏDALƏTİN MƏ'NASI Ədalət «Ədl» sözündən olub, ərəb dilində bərabərlik və insaflı mə'nalarını daşıyır.
Dini termində isə, ədalət zülmkarlığın ziddinə olan bir kəlmə olub, «hər kəsin haqqını özünə vermək» və «hər şeyi öz yerinə qoymaq» kimi mə'nalara malikdir.
Allah təala heç vaxt zülmkarlıq etməz və hətta qarışqanın da belə haqqını tapdalamaz və ona zülm etməz.
Gündəlik həyatımızda ədalət və zülmkarlığa aid çoxlu nümunələrlə rastlaşırıq. Məsələn, imtahanda qiyməti 3 olan şagirdə yersiz yerə 5 vermək, həmçinin cinayətkarı azad edib günahsızı zindana salmaq və s... buna misal ola bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, başqalarına zülm edən hər bir zülmkar aşağıdakı yollardan biri əsasında zülm edir:
1-Bir sıra ruhi və maddi çətinliklərə görə zülmkarlıq etməyə məcbur olub, başqasının haqqını tapdalamaq.
2-Zülmkarlığın pis bir iş olmasından xəbərsizlik və nadanlıq;
3-Gələcəkdə baş verəcək hadisələrdən qorxub zülmkarlığa əl atmaq;
4-Nəfsin paklaşdırılmaması üçün başqalarına zülm etmək xasiyyəti;
5-Tərəfbazlıq üzündən başqasına zülm etmək; Məsələn, aralarında ixtilaf olan iki nəfər hakimin yanına gedir, amma hakimin tərəfbazlıq edərək qohumu olan günahkarı deyil, ona yad olan günahsız şəxsi cəzalandırıb və bu yolla zülmkarlığa əl atması və s...
ƏDALƏTİN NÖVLƏRİ İlahi ədaləti iki hissəyə bölmək olar:
1-Təkvini ədalət;
2-Təşri'i ədalət;
Təkvini ədalətdən məqsəd, kainatda ilahi ədalətin hökm sürməsi və ədalətin bütün varlıqlar arasında hakim olmasıdır.
Təkvini ədalətin isbatı üçün kainatda olan nizam-intizam, həmçinin ədalət üzündən yaranmış varlıqların vücudunu müşahidə etmək kifayətdir. Rəvayətdə buyurulduğu kimi: “Asimanlar və yer ədalət əsasında möhkəm dayanmışdır.” Amma «Təşri'i» ədalət dedikdə, ilahi qanun, hökm və göstərişlərin ədalət və insaf üzündən olması nəzərdə tutulur. Təşri'i ədalət özü də iki qismə bölünür: Birinci: Peyğəmbərlər vasitəsi ilə göndərilmiş qanun və şəriətlərin ədalət əsasında olması; Allah-təalanın göndərdiyi şəriət və hökmlərin hamısı ədalət əsasındadır və insanın qüdrət və imkan dairəsində məhdudlaşır. Qur'ani-kərimdə buyurulur: «Biz insanın imkanından kənar hökm vermərik.»[16] Sual: Allah təala Qur'ani kərimdə buyurur: «Allah (üçün) layiqincə təqvalı olun.»[17] Bildiyiniz kimi Həzrət peyğəmbərin (s) zamanında texnika inkişaf etməmiş və fəsad yayan televizor, video, internet və bu kimi digər təbliğat və rabitə vasitələri, olmamışdır. İndiki zamanda (14 əsrdən sonra) isə dünyanın hər bir nöqtəsində müxtəlif pozğunluq və fəsadla üzləşmək olur. Belə bir halda hansı bir müsəlman Allaha layiq olan şəkildə təqvalı ola bilər? Bu Allahın ədaləti ilə uyğun gəlirmi? Cavab: Qur'ani-kərimlə ətraflı tanış olan hər bir şəxs bu suala çox asanlıqla cavab verə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Qur'ani kərimin bə'zi ayələrini deyil, bütün ayələrini nəzərdən keçirməli və daha sonra zehnimizdə olan sualları açıqlamalıyıq. Qur'ani-kərimin ayrı bir surəsinə nəzər saldıqda öz sualımızın cavabını tapa bilərik. Bu barədə buyurulur: «Bacardığınız qədər təqvalı olun.»[18] həzrət peyğəmbərin (s) buyurduğu kimi, Qur'an ayələri bir-birini təkzib etmək üçün deyil, təsdiqləmək üçün nazil olmuşdur.[19] Elə buna görə də hər bir müsəlmanın öz bacarığı qədər təqvalı olması heç də Allah ədaləti ilə zidd deyildir. İkinci: Təşri'i ədalətin ikinci qismi axirət aləminə aiddir. Yə'ni axirət aləmində saleh bəndələrlə günahkarlara eyni səviyyədə baxılmayacaq və onların hər biri haqda ədalətli və insaflı hökmlər veriləcəkdir. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «(Bu dünyada) zərrə qədər yaxşı iş görən şəxs onun (əcrini) görəcək, həmçinin zərrə qədər pis iş görən şəxs də öz (pis əməlinin) cəzasını çəkəcəkdir.»[20] Sual: Axirət aləmində zərrə qədər etdiyimiz günahların cəzasını çəkməli olsaq, onda elə bu başdan yerimizi cəhənnəmdə görməliyik. Çünki hər bir müsəlman öz gündəlik həyatında istər-istəməz bir çox kiçik günahlara batır. Bu isə kiçik günahlara aiddir və böyük günahlardan söz açılsa, bəlkə də bu haqda danışmağa dəyməz. Bu ilahi ədalətin ziddi sayılmırmı? Cavab: Əvvəldə verilən sualın cavabında qeyd etdiyimiz kimi, əvvəla təqvalı olub günahlardan çəkinmək hər bir müsəlmanın öz bacarığı qədərdir. Digər tərəfdən də Qur'ani-kərimin bə'zi ayələri bu nigarançılığı tamamilə aradan aparır və insanı ümidvar edir. Necə ki, Qur'ani-kərimdə buyurulur: «Bircə yaxşı iş görən şəxsə on bərabər savab və bircə günah edən şəxsə isə təkcə bir günah yazılacaq və onlara heç bir zülm olunmayacaqdır.»[21] Beləliklə hər bir müsəlmanın bir savab işi üçün on savab, bir günah işi üçün isə təkcə bir günah yazılır. Bunun isə ilahi ədalətlə heç bir ziddiyyəti yoxdur və hətta Allahın nəhayətsiz rəhmətindən xəbər verir. İLAHİ ƏDALƏTİN SÜBUTLARI Allah təalanın hər növ zülmkarlıqdan uzaq olmasının isbatı üçün ağıl və Qur'an ayələri, həmçinin rəvayətlərdən istifadə olunur. Ağılın hökmünə əsasən kainatın xaliqi hər növ zülmkarlıq və insafsızlıqdan uzaq olmalıdır. Əks təqdirdə Allah təalanın sifətlərindən biri sayılan «hikmət»-in mə'nası olmayacaqdır. Heç bir ağıl və məntiq, zülmkar Rəbbi təsdiq etməz, çünki zülmə əl atan şəxs ya kimdənsə qorxur və onun şərrindən uzaq qalmaq istəyir, ya kimə və ya nəyəsə ehtiyacı vardır. Allah-taala isə bütün bunlardan pak və münəzzəhdir. İndi isə İlahi ədaləti təsdiq edən bir neçə ayə və rəvayəti nəzərinizə çatdırırıq: 1- «Şübhəsiz Allah zərrə qədər belə zülm etməz.»[22] 2- «Şübhəsiz Allah insanlara (heç vaxt) heç bir zülm etməz.»[23] «həqiqətən Allah ədalət, yaxşılıq, və yaxınlara (qohumlara) əl tutmağa göstəriş verir, (Həmçinin) çirkin, pis işlər və zülmkarlıqdan nəhy edir və xatırladasız deyə sizə moizə (nəsihət) verir.»[24] Görəsən insanları ədalət və yaxşılığa əmr edən Allahın özü ədalət və insafdan kənar ola bilərmi? 3-«Yəhudi bir şəxs Həzrət Peyğəmbərdən (s) Allahın ədaləti barədə soruşduqda, Həzrət buyurdu: Allah təala zülmün pisliyindən agah olub, zülmə ehtiyacı olmadığı üçün heç vaxt zülm etməz.» Bütün bu sübutlardan belə bir nəticə alırıq ki, Allahın ədalət, insaf və hikməti inkar edilməzdir. Allah təala öz işlərində ədalətli olmasaydı, Onun bütün işləri hikmətsiz sayılar, hikmətsiz işlər isə əbəs və mə'nasız olardı. Bu isə uca məqamlı Rəbbimizdən çox-çox uzaqdır. İLAHİ ƏDALƏTƏ İNANMAĞIN FAYDALARI Allahın ədalətli olmasına e'tiqad bəsləməyin aşağıdakı nəticələri vardır: 1-Ümidvarlıq; Allahın öz işlərində ədalətli olduğunu bilən hər bir şəxs bir sıra çətin və yaxşı hadisələrdən sonra ümidvar olaraq öz Rəbbinin hikmət və ədalətinə tapınır. Allahın ədalətinə inanmayanlar isə həmişə bədgüman və naümiddirlər. 2- Özünü günahdan qorumaq; Çünki hər bir əməlin ədalətlə mükafatlandırılacağına inanan şəxs, heç vaxt günahkar olmaz və günah vasitəsi ilə özünü cəhənnəm əhlindən etməz. 3-İnsanın fərdi və ictimayi həyatında ədalətin bərqərar olması; Rəbbini ədalətli bilən hər bir şəxs və ya cəmiyyət öz yaşayışında da ədalətli olmağı sevir və ədalətə əməl edir. FƏRDİ VƏ İCTİMAYİ BƏLALARIN SƏBƏBİ NƏDİR? Sual: Əgər Allah adildirsə, bəs nə üçün müsəlmanlar müxtəlif çətinliklərə düşür, öz fərdi və ya ictimayi həyatlarında problemlərlə üzləşirlər ki, cəmiyyətdə bərabərsizlik, bə'zilərinin gözəl və bə'zilərinin çirkin olması və yaxud təbii fəlakətlər nəticəsində yüzlərlə günahsız insanın bədbəxt olması və s... o cümlədəndir. Bütün bunlar ilahi ədalətlə uyğundurmu? Cavab: Bu suala bir neçə mərhələdə cavab vermək olar: Əvvəla: Bu cür fərdi və ictimayi bəlaları ilahi imtahan adlandıraraq onun üç səbəbini aydınlaşdırmalıyıq: 1)- Yatmış fitrətləri oyatmaq; Bir sıra günahlar nəticəsində insan fitrəti qəflətə düşür və Allah təala onları oyatmaq üçün fərdi və ya ictimayi əzab göndərərək onları doğru yola çəkmək istəyir. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «Biz Fir'on xanidanını (zülmkarlıq və günahkarlıqdan üz döndərib) həqiqəti başa düşsünlər deyə quraqlıq, çətin yaşayış, və məhsullarında zərər-ziyana mübtəla etdik.»[25] Bunu da bilməliyik ki, günah və fəsad içində yaşayan şəxs və ya millət üçün bir sıra təbii fəlakətlər gəldikdə, onları heç vaxt Allahın hesabına qoymaq olmaz. Çünki bu onların öz pis əməllərinin nəticəsidir. 2)- İnsanları sınamaq; Bir çoxları Allaha iman gətirib həqiqi müsəlman və mö'min olduqlarını iddia edirlər. Lakin həqiqətdə onların bu iddiasının heç bir əsası yoxdur. Allah təala bə'zi vaxtlarda fərdi və ya ictimayi bəlalar göndərərək yalançıları doğrulardan ayırd edir. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «Şübhəsiz sizlərdən mücahidlər və səbr edənləri tanımaq üçün yoxlayacaq və sizin sözlərinizi (iddialarınızı) imtahana çəkəcəyik.»[26] Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Allah təala xalqı imtahana çəkməzdən qabaq onları yaxşı tanıyır və ayədə qeyd olunmuş «tanımaq»-dan məqsəd, xalqın özünü özlərinə tanıtdırmaq və höccəti onlara tamamlamaqdır. 3)-Tərbiyə; Rəvayətdə buyurulduğu kimi, «Allah təala bir bəndəsinə qarşı məhəbbət edib (böyük və ali məqamlara çatdırmaq istədikdə), onu çətin bəlalara mübtəla edər və o, bir bəladan çıxmamış ayrı bir bəlaya düşər.»[27] Əlbəttə bu cür bəlalar hamı üçün deyil, yalnız məxsus bəndələr üçündür və onlar bəlaların çoxluğuna baxmayaraq bunu özləri üçün bir növ ne'mət sayırlar. Böyük arif və şair Məhəmməd Füzuli deyir: Ya Rəbb, bəlayi eşqiylə qıl aşina məni, Bir dəm bəlayi eşqdən etmə cüda məni Az etmə inayətini əhli-dərdidən, Yə'ni düçar qıl böylə bəlalara mübtəla məni. İkinci: Bir sıra bəlalar və çətinliklər insanın öz xeyrinədir və bu mənfə'əti gələcəkdə və ya axirətdə başa düşmək olar. Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «Mümkündür ki, sizin üçün xeyirli işlərdən narahat olub, (Həmçinin) sizə zərərli olan bir çox şeyləri sevəsiz; Allah biləndir lakin siz bir şey bilmirsiniz.»[28] Üçüncü: Bir sıra bəla və çətinliklər insanın öz əməlləri nəticəsində baş verir. Lakin insan çox hallarda səbirsizlikdən irəli həqiqəti başa düşməkdən imtina edir. Qur'ani kərimdə buyurulur: «Amma insana gəldikdə isə, elə ki, Rəbbi onu imtahan edib onu əzizləsə, və ona nemət versə, deyər ki, Rəbbim mənə yaxşılıq etdi. Amma elə ki, onu imtahan edib ruzisini ona müqəddər etsə, deyər ki, Rəbbim məni təhqir (zəlil) etdi. Yox (belə deyildir) onlar yetimə yaxşılıq etmir və miskinə təam (yemək) verməkdə bir-birini təşviq etmirlər. Və (istər qanuni, istərsə də qeyri- qanuni) mirası toplayıb, yeyir və mal-dövləti çox sevirsiniz.»[29] Bu səbəbləri hər hansı bir insan, özü başqasından daha yaxşı ayırd edib , daha yaxşı başa düşə bilər. Qur'ani kərimdə buyurulur: «Əksinə, insan öz nəfsinə (etdiyi əməllərə başqalarından daha) agahdır, baxmayaraq ki, müxtəlif bəhanə və üzrlər gətirir.»[30] Dördüncü: həqiqətdə dünyanı bəlasız saymaq mə'nasız bir işdir. Çünki bir sıra çətinliklər və bəlalar insan iste'dadlarının inkişafı üçün ən yaxşı amildir. Məsələn, zəlzələ olmasa insan heç vaxt möhkəm binalar tikmək fikrinə düşməz və həmişə çətinliklərə üzləşərdi və s.. Amma bunu da qeyd etməliyik ki, bə'zilərinin səhlənkarlığı ucbatından zəlzələ zamanı çoxlu insanların dünyadan getməsini heç də ilahi ədalətin üzərinə qoya bilmərik. Məsələn, öz evini möhkəm tikməyən şəxs, zəlzələ nəticəsində yaxın adamlarını əldən verdiyi üçün özündən başqa kimsəni təqsirləndirməməlidir. Çünki bu itki onun öz səhlənkarlığından irəli gəlmişdir. Beşinci: Bəlasız və çətinliksiz yaşayış, duzsuz xörəyə bənzəyir və bu həyatı çətinliksiz saymaq məntiqsiz bir düşüncədir. Çünki dünya, rahatlıq yeri deyildir. Zəif xəlq olunmuş insan bu dünyada müxtəlif bəlalar vasitəsi ilə möhkəmlənməli və yalnız axirət aləmində rahat olmalıdır. Digər tərəfdən, axirət aləminə iman gətirmək bu cür bəla və çətinlikləri insan üçün asanlaşdırır və onun iradəsini daha da möhkəmləndirir. Altıncı: Cəmiyyətdə olan bərabərsizliyi aradan qaldırmaq üçün hər növ təlaşlar puç və mə'nasızdır. İnsan həyatını at yarışına bənzətmək olar. Belə ki, bu cür müsabiqədə iştirak edən atların hamısının eyni sür'ətlə qaçmasına sə'y göstərməyimiz, cəmiyyətdə olan bərabərsizliyi aradan qaldırmağa bənzəyir. Çünki insanların hamısı eyni cür yaradılmamış və eyni bacarıqlara malik deyildir. Həzrət Əmirəl-Mö'minin imam Əli (əleyhis-salam) buyurur: «İnsanlar bir-biri ilə qeyri-bərabər halda yaşadıqda rifah və xeyirdə, bərabər halda yaşamaq istədikdə isə həlakətdə olacaqlar.» Amma bunun mə'nası belə deyildir ki, varlılar imkansızlara kömək etməsin və onlara öz kömək əllərini uzatmaqdan boyun qaçırsınlar. Allah təala Qur'ani-kərimdə 70-ə yaxın ayədə imkansızlara kömək etməkdən söz açmış və 9 dəfə “Allah yolunda infaq edin” - (yoxsullara kömək əlinizi uzadın) fərmanını vermişdir. Məsələn Qur'ani-kərimdə oxuyuruq: «Ey iman gətirənlər! Sizə verdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda infaq edin (xərcləyin)...»[31] Yeddinci: Bə'zilərinin gözəl, bə'zilərinin isə çirkin olmasının heç bir eybi yoxdur. Bə'zi insanlar belə güman edirlər ki, qızların çoxunun gözəlliyə malik olmaması onları ailə həyatı qurmaqdan saxlayır və bu da ilahi ədalətlə ziddir! Amma həqiqət ayrı bir şeydir. Çünki ailə həyatını qoruyub saxlayan xass amil heç də qadının gözəlliyi deyil, əksinə qızla oğlanın bir-birinə olan sədaqət və məhəbbətidir. Digər tərəfdən gözəllik heç də əbədi və həmişəlik deyil və bir çoxları ailə həyatı qurduqdan sonra get-gedə gözəlliklərini itirməyə başlayırlar. Qur'ani kərimdə buyurulur:
«Və Allahın nişanələrindən biri də budur ki, sizin üçün özünüzdən həyat yoldaşları xəlq etdi ki, onlarla asayiş tapasız və sizin aranızda məhəbbət və rəhmət qərar verdi. Həqiqətən bunda təfəkkür sahibləri üçün nişanələr vardır.»[32] Beləliklə ailə həyatı qurub onu davam etdirmək təkcə gözəllik əsasında deyil və bu cür işləri Allahın ədaləti ilə zidd olan işlər kimi qələmə vermək olmaz. Əlbəttə, gözəlliyin ailə həyatının qurulmasında olan tə'sirini tam şəkildə inkar etmirik. Amma bunu da bilmək lazımdır ki, əsl ailə quruluşu qarşılıqlı məhəbbət əsasında olmalıdır.
